Ovens (1976) obserwując rozwój socjoseksualnego zachowania u pawiana anubisa zauważył, że samice tych małp dokonują prezentacji w kierunku matek z dziećmi. Dzieci już w wieku 6 miesięcy interesują się okolicą genitalną samic. Pierwsze próby krycia u tych małp występują jeszcze przed 10 miesiącem życia. Początkowo są one niekompletne i źle zorientowane przestrzennie. Pojawiają się wtedy pierwsze reakcje i ruchy frykcyjne, ale występujące w niewłaściwym kontekście behawioralnym. Około 10 miesiąca życia pojawiają się rytmiczne ruchy frykcyjne, a około 12 – pierwsze intromisje i przerwy poejakulacyjne.
W okresie między 10 a 15 miesiącem życia dochodzi do prawidłowej kopulacji, Samice z silnie obrzmiałą skórą płciową (sex skin) dostępne są dla młodych samców z wyjątkiem okresu, gdy będąc u szczytu estrusu pozostają w okresowym związku seksualnym z liderem grupy. Podobnie jak w przypadku makaka japońskiego, młode samce anubisy wybierają jako partnerki zawsze dorosłe samice. Obecność w grupie dorosłej, aktywnej seksualnie samicy ma zasadnicze znaczenie dla prawidłowej integracji wzorca kopulacyjnego dojrzewającego samca.
U człowieka ruchy frykcyjne są wrodzone i mogą być obserwowane już u 10-12 miesięcznych dzieci w stanach silnego napięcia emocjonalnego (Lewis, 1965 – cyt. Thorpe, 1974). Obserwowano również przyjmowanie przez małe dzieci pozycji kopulacyjnej (Bowlby, 1969 – cyt. Thorpe, 1974), Niemniej nie ulega wątpliwości, że prawidłowy przebieg aktu seksualnego u człowieka zależy w jeszcze większym stopniu od uczenia się, niż ma to miejsce u innych Naczelnych czy u niższych zwierząt. Badaniu roli uczenia się w ontogenezie zachowania seksualnego służą tak zwane doświadczenia deprywacyjne polegające na izolowaniu zwierząt w okresie dzieciństwa od matki i rodzeństwa.
Wpływ deprywacji społecznej we wczesnym dzieciństwie na dorosłe życie
Zaburzenia męskiego zachowania seksualnego w wieku dorosłym na skutek deprywacji społecznej spotyka się już u niższych ssaków. Grundel i Arnold (1969) oraz Hard Larsson (1968) obserwowali wyraźne zaburzenia zachowania seksualnego u samców szczurów hodowanych od urodzenia w izolacji od matek. Podobnie uszkadzający wpływ izolacji społecznej na późniejsze zachowanie kopulacyjne u świnek morskich (Cavia por- cellus) stwierdził Vallenstein i Young (1955). Suki chowane w izolacji nie potrafiły po dojściu do wieku dorosłego prawidłowo kopulować, ponieważ na próbę krycia przez samca reagowały w typowo szczenięcy sposób, wywracając się do góry brzuchem (Scott, 1972). Najsilniejsze zmiany wskutek deprywacji społecznej w okresie wczesnego dzieciństwa występują jednak u małp. Wpływ tego rodzaju deprywacji badano eksperymentalnie przede wszystkim u rezusów i szympansów. U deprywowa- nych społecznie rezusów zaburzenia w zachowaniu kopulacyjnym w wieku dorosłym występowały zarówno u samców, jak i u samic, przy czym u samców były one znacznie wyraźniejsze. Polegały one na nieprawidłowej, zazwyczaj źle ukierunkowanej przestrzennie kopulacji (samiec próbował kryć samicę z boku), nie występował również typowy dla rezusów w czasie kopulacji chwyt za kostki tylnych nóg (ryc. 10). Ponadto
Wpływ deprywacji społecznej we wczesnym dzieciństwie na dorosłe życie część 2
(według Masona, I960) samiec taki nie potrafił nawiązać kontaktu z samicą, nie reagował prawidłowo na jej zachowanie, na przykład krył samicę reagującą negatywnie na zachętę do kopulacji. U deprywowanego społecznie samca rezusa nie udało się w dorosłym życiu przywrócić prawidłowego zachowania kopulacyjnego (Harlow, 1962). Podobne zaburzenia obserwowano również u szympansów izolowanych od matek, w tym przypadku jednak zmiany były odwracalne po dłuższym kontakcie ze współplemieńcami (Mason i wsp., 1968 Rogers, Davenport, 1969 Turner, 1969 – cyt. Jolly, 1972) wynikało to z ich większej zdolności do dostosowania społecznego i w ogóle większej zdolności uczenia się. Nawet krótkotrwały, codzienny godzinny kontakt z rówieśnikiem znacznie znosił uszkadzające działanie de- prywacji społecznej. W doświadczeniach Harlowa niezbędny był kontakt dotykowy dla uzyskania takich efektów. Natomiast w doświadczeniach Meyera (1965 – cyt. Jolly, 1972) znaczną poprawę uzyskiwano, gdy zwierzęta w okresie dzieciństwa miały możność kontaktu wzrokowego i głosowego z innymi współplemieńcami. Umożliwianie dzieciom rezusów chowanych w izolacji oglądania kopulacji osobników dorosłych prowadziło do wytworzenia się u nich w wieku dorosłym prawidłowych lub nieznacznie zaburzonych zachowań kopulacyjnych (Masson, 1960).
